Westerplatte, jak powstał półwysep

Pią, 29 Sty 2021 • HistoriaWesterplatte

Miejsce, dziś znane z bohaterskiej obrony w pierwszych dniach II WŚ, to kawałek lądu związany nie tylko z militarną historią. O funkcjonowaniu kapieliska, jakie było tu wcześniej, przeczytać można w niedawno wydanym albumie „Nowy Port i Westerplatte na dawnej pocztówce”. A jak powstał ten gdański półwysep?

Jeszcze w średniowieczu brzeg Zatoki Gdańskiej sięgał dzisiejszej twierdzy Wisłoujście i o żadnym półwyspie nie mogło być mowy. Współczesny Nowy Port był co najwyżej osadą rybacką przy nieistniejącym już Jeziorze Zaspa. Przedstawia to poniższy fragment mapy autorstwa Andrzeja Zbierskiego.

Ważnym jest tu także ujście Wisły do zatoki. W tamtym czasie największa polska rzeka wpadała do morza tylko w okolicach dzisiejszego Nowego Portu. Współcześnie głównym ujściem jest Przekop Wisły miedzy Świbnem a Mikoszewem, kolejnym przełom Wisły między Górkami Zachodnimi i Górkami Wschodnimi, a od Płoni Wielkiej rzeka ma nazwę Martwej Wisły. Jak widać na fragmencie ilustracji z książki Jerzego Stankiewicza i Bogdana Szermera w dawnych czasach można mówić tylko o Wiśle „żywej” bezpośrednio przy Gdańsku, a mierzeja ciągnęła się na wschód już od Nowego Portu.

W kwestii ujścia Wisły do zatoki do XIX w. nic się nie zmienia. Żywa rzeka zaś niesie ze sobą piaski budując niejako mielizny i wysepki przy wówczas przyszłym Nowym Porcie. Jak informowal „Przegląd Techniczny” z 1897 r. przy okazji artykułu o regulacji ujścia Wisły, szczęśliwie rzeczny nurt nie musiał walczyć z prądami morskimi bezpośrednio przy brzegu. Dzięki temu wejście do gdańskiego portu kształtowało się niezbyt dynamicznie a jego utrzymanie nie wymagało wielkich nakładów pracy. Jednocześnie brzeg zatoki odsuwał się od Wisłoujścia i z czasem rzeczne osady przyczyniły się do powstania dwóch wysepek: zachodniej –  Westerplatte i wschodniej – Osterplatte. Pomiędzy większą, zachodnią, a stałym lądem utworzono kanał portowy oddzielony od głównego nurtu Wisły śluzą. Zyskał on nazwę Neufahrwasser, co dosłownie znaczyłoby Nowe Ujście Wód, ale mówimy po prostu Nowy Port. Zarazem większa wyspa stała się miejscem działań militarnych w XVIII w. i wojskowych umocnień. Poniżej ilustracja z „Przeglądu Technicznego” z dopisanymi datami.

Zimą 1840 r. spiętrzone w wyniku zatoru lodowego wody Wisły przebiły się przez ląd w okolicach Płoni Wielkiej rozdzielając wieś Górki (wówczas Neufahr) na Zachodnie na wschodnim skraju utworzonej tym samym wyspy Stogi i Wschodnie na zachodnim brzegu jeszcze mierzei, a przyszłej wyspy sobieszewskiej (ta powstaje pod koniec XIX w. po wykonaniu przekopu Wisły). Niemcy temu ujściu nadali nazwę Przełomu (Weichseldurchbruch), na polskich mapach zaś, dzięki Wincentemu Polowi pojawiła się nazwa Wisła Śmiała.

Wydarzenie to zmienia oczywiście wartkość nurtu tej częsci rzeki, która dalej płynie do Nowego Portu i wpływa na kształt wspomnianych wcześniej wysepek. Osterplatte znika łącząc się z lądem. W miejscu nazywanym na mapach Starym Ujściem powstaje jeziorko oddzielone lądem z jednej strony od rzeki, z drugiej strony od wód zatoki. Tę zmianę widać na fragmentach ilustracji z książki Andrzeja Drzycimskiego oraz z przewodnika „Ostseebad Westerplatte” z 1896 r.

Przy ówczesnych pruskich fortyfikacjach powstaje od 1835 r. przyszłe kąpielisko i ceniony kurort. O nim jednak trzeba przeczytać we wspomnianej w pierwszych zdaniach książce.

Literatura i żródła ilustracji